گشتی بهاری در قصر بی‌بی عروس بیرجند

پایگاه خبری تحلیلی نسیم خاوران به نقل از خبرگزاری شبستان؛ سیر و سفر نوروزی در خراسان جنوبی از این رو خاطره‌انگیز است که انتخاب‌های متنوع اما ناشناخته را در اختیار گردشگران با سلایق مختلف قرار می‌دهد، این گستردگی مقصدهای مختلف گردشگری در خراسان جنوبی علاوه برآنکه فرصت بسیار مناسبی برای سفرهای درون استانی است همچون مغناطیسی گیرا مهمانانی از سایر استان‌ها را به سوی خود جذب می‌کند.

اگر به بازدید از بناهای تاریخی، آن هم با معماری خاص و ویژه علاقه دارید بد نیست که سری به ارگ کلاه فرهنگی بیرجند بزنید. این ارگ با معماری جالب و فرم زیگوراتی و شش گوشه‌اش یک جور خاصی به دل می‌نشیند. ارگ کلاه فرنگی منسوب به امیرحسن خان شیبانی بوده که در مرکز شهر بیرجند واقع شده است. این بنای تاریخی که به نوعی نماد بیرجند هم محسوب می‌شود از نظر فرم معماری با دیگر بناهای تاریخی موجود در این شهر تفاوت‌های بسیاری دارد.

پر‌شکوه‌ترین بنا‌های تاریخی بیرجند

در بیرجند به ارگ کلاه فرنگی معروف است نامی که در اصل «کل آفرنگ» و به معنای گنبد باشکوه بوده و در لهجه‌ها به کلاه فرنگی تغییر کرده است. این زیگوراتی سفید رنگ که در میان درختان کاج به چشم می‌خورد و به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار شهرت دارد. آنچه از قدیمی‌ترهای شهر بیرجند شنیده شده این ارگ پیشکش امیرحسن خان به دخترش بوده از این رو قصر بی‌بی عروس نام گرفته است.

باغ تاریخی و ارگ سرکار اول انقلاب توسط یکی از ورثه علم به فرمانداری هدیه شد. این ارگ تاریخی از چشم‌نواز‌ترین و پر‌شکوه‌ترین بنا‌های تاریخی در شهرستان بیرجند است که زمان ساختش را مربوط به دوران زندیه و بیش از ۲۷۰سال قبل می دانند، سن کمی نیست برای قصربی بی عروس که حالا در همسایگی اجباری فرمانداری بیرجند روزگار می‌گذراند.

چندین در به باغ و محوطه بزرگ فرمانداری بیرجند باز می‌شود اما از ورودی خیابان طالقانی که وارد شوی و رو به ساختمان اداری فرمانداری پیش بروی ارگ کلاه فرنگی درسمت چپ، نگاهت را می‌دزد. به نظر می‌رسد درِ اصلی ساختمان کوشک از همین محل بوده است. قبل از رسیدن به ورودی عمارت، حوض و جویی که چند سال قبل از زیر آسفالت بیرون آمده است فکر و ذهنت را مشغول می‌کند یعنی زیر این خاک‌ها چه بوده است. جویی‌هایی که به نظر می‌رسد در اطراف کوشک دور می‌خورده و زمانی صدای آب نوازشگر گوش ساکنان عمارت بوده است.

شاهکاریی تماشایی از زندی‌ها

عمارت در شش اشکوب (طبقه) بنا شده اما تنها دو طبقه اول آن کاربری داشته و بقیه جنبه تزئینی و بازیبایی خاصی روی هم قرار دارد. طبقه آخر کوشک و رأس آن به شکل مخروطی زیباست. ورودی در طبقه همکف، کمی از عمارت جلوتر است، ایوانی زیبا با سه لنگه در کوچک به ساختمان باز می‌شود و از دو طرف به اتاق‌های دیگری راه دارد.

طبقه اول کوشک ۸ اتاق دارد. از راهروی اصلی که بگذری آبی لاجوردی حوض خالی، آرامشی قدیمی در سکوت این بنا را به ذهنت مهمان می‌کند و سپس دو پله کوتاه تو را به کف حوض‌خانه چند ضلعی می‌رساند. داخل سقفی بلند و زیبا مقرنس کاری شده، طاقچه‌هایی که اکنون به چشم می‌خورد در گذشته‌های دور به اتاق‌های اطراف حوض‌خانه و به فضاهای جانبی راه داشته است.

بنای زندی‌ها در دوره قاجار از نظر پلکان و فضای داخلی تغییراتی می‌کند و برخی قسمت‌ها و دسترسی اتاق‌ها به یکدیگر حذف می‌شود. پهلوی‌ها هم از اعمال نظر در شکل کوشک دریغ نکرده و تغییرهای جدیدی به وجود می آورند. اتاق‌هایی که از طریق شبکه‌های گچی و درهای دولنگه به حوض‌خانه مرتبط بوده‌اند همه در اطراف و بلندتر از حوض آبی‌اند و حالا خالی است، فضاهایی که به نظر می‌رسد در دوره قاجار کاربری آنها تغییر کرده و به عنوان پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

عمارتی برای گذران تابستان
۸ اتاق که با ۸ دالان به حوض‌خانه راه داشته است، پای گلدانی‌ها، گنبد مقرنس‌کاری، تزئینات مشبک سقف‌ها ،گچ‌کاری با طرح‌های هندسی و گیاهی و... هر کدام به تنهایی نگاهت را مجذوب خود می‌کند. در گوشه‌ای از حوض‌خانه چند پله به زیرزمین خنکی راه دارد که زمانی برای نگهداری مواد غذایی و یا استراحت در روزهای گرم استفاده می‌شده است. اتاق زیرزمین به فضای حیاط هم راه دارد. با توجه به اینکه در ساختمان اثری از بخاری دیده نشده است این احتمال وجود دارد که کوشک فقط عمارتی برای گذران تابستان و هوای گرم بوده است.

آب از قسمتی وارد حوض و از طرف دیگر خارج می‌شده که این گردش آب و هوا، فضای مساعد و مطلوبی برای فصل تابستان بوده است. حوض‌خانه در مرکز است و اتاق‌های شرق عمارت با آن شبکه‌های گچی هوا را وارد کرده و در حوضخانه هوای مطبوعی گردش می‌کند. در گذشته‌ها علاوه بر ساختمان کوشک؛ آشپزخانه، حمام، اصطبل،  اتاق‌های نشیمن و... در باغ و اطراف عمارت وجود داشته که با گذر زمان حذف شده است.

بخش محوطه و باغ این مجموعه، براساس اسناد قدیمی به شکل چهار باغ بوده که به دلیل تغییراتی که در آن به وجود آمده شکل اصلی خود را از دست داده است. این بنای با ارزش تاریخی سال ۱۳۷۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در خیابان مطهری بیرجند است.

پایان خبر/